Arabuluculuk ihtiyari arabuluculuk ve dava şartı arabuluculuk olarak ikiye ayrılır.
İhtiyari Arabuluculuk: Tarafların kendi iradeleriyle mahkemeye başvurmadan önce herhangi bir zorunluluk olmaksızın arabulucuya başvurmalarıdır. Böylece uyuşmazlık bir üçüncü kişinin aracılığıyla, taraflar için bir anlaşma zemini hazırlamasıyla ve gerektiğinde çözüm önerisinde bulunmasıyla çözülebilmektedir. Arabuluculuk iradilik esasına dayandığından asıl olan ihtiyari arabuluculuk kurumudur.
- Dava Şartı Arabuluculuk: Bazı uyuşmazlıklar yönünden dava açılmadan önce arabulucuya gitme zorunluluğu vardır. Söz konusu uyuşmazlıklar yönünden arabulucuya başvurmuş olmak dava şartıdır. Dava şartı yerine getirilmeden dava açılırsa bu husus davanın usulden reddine sebebiyet verecektir. Türk hukuku bakımından dava şartı olarak zorunlu arabuluculuğun mevcut olduğu uyuşmazlık türleri şunlardır;
- Türk Ticaret Kanunun 4. maddesinde ve diğer kanunlarda belirtilen ticari davalardan, konusu bir miktar para olan alacak, tazminat, itirazın iptali, menfi tespit ve istirdat davalarında, dava açılmadan önce arabulucuya başvurulmuş olması dava şartıdır.
- Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanununa eklenen 17/B maddesi ile taşınmazın devrine veya taşınmaz üzerinde sınırlı ayni hak kurulmasına ilişkin uyuşmazlıklar 01 Eylül 2023 tarihinden itibaren arabuluculuğa elverişli hâle getirilmiştir.
- Kiralanan taşınmazların 2004 sayılı İcra ve İflas Kanununa göre ilamsız icra yoluyla tahliyesine ilişkin hükümler hariç olmak üzere, kira ilişkisinden kaynaklanan uyuşmazlıklar için dava açılmadan önce arabulucuya başvurulmuş olması 01 Eylül 2023 tarihinden itibaren dava şartıdır.
- Taşınır ve taşınmazların paylaştırılmasına ve ortaklığın giderilmesine ilişkin uyuşmazlıklar için 01 Eylül 2023 tarihinden itibaren dava şartıdır.
- 634 sayılı Kat Mülkiyeti Kanunundan kaynaklanan uyuşmazlıklar için 01 Eylül 2023 tarihinden itibaren dava şartıdır.
- Komşu hakkından kaynaklanan uyuşmazlıklar için 01 Eylül 2023 tarihinden itibaren dava şartıdır.
- İş Mahkemeleri Kanununun 3. maddesinin 1. fıkrasına eklenen cümleye göre; kanuna, bireysel veya toplu iş sözleşmesine dayanan işçi ya da işveren alacağı ve tazminatı ile ilgili itirazın iptali, menfi tespit ve istirdat davalarında dava açılmadan önce arabulucuya başvurulmuş olması dava şartıdır. İş uyuşmazlıkları bakımından dava şartı arabuluculuktan söz edilse de bunun bir istisnası mevcuttur. İş kazaları bakımından dava açılmadan önce arabulucuya başvuru zorunluluğu söz konusu değildir.
- Tarımsal üretim sözleşmesinden doğan hukuk uyuşmazlıklarının arabuluculuk yoluyla çözümlenmesine ilişkin usul ve esasları düzenleyen Tarımsal Üretim Sözleşmesinden Doğan Hukuk Uyuşmazlıklarına İlişkin Arabuluculuk Yönetmeliği ise 01 Eylül 2023 tarih ve 32296 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
Bilindiği üzere Türk hukuku bakımından arabuluculuk uygulaması hem ihtiyari olarak hem de dava şartı zorunlu olarak verimli biçimde işletilen bir alternatif uyuşmazlık çözüm yoludur. Adalet Bakanı Yılmaz Tunç da Türk yargı sisteminde arabuluculuk uygulamasına ilişkin açıklamalarda bulundu.
Adalet Bakanı Yılmaz Tunç, Türkiye'de ilk kez 2013'te uygulanmaya başlanan arabuluculuk uygulamasıyla 3 milyon 830 bin dosyada anlaşma sağlandığını belirterek, “11 yıl boyunca arabuluculukla çözüme kavuşturulan uyuşmazlıklar eğer arabuluculuk olmasaydı davaya intikal edecekti. Uygulama ile ortalama 689 mahkemenin iş yüküne tekabül eden uyuşmazlık, arabuluculuk ile sonuçlandı.” dedi.
Bakan Tunç, uygulamaya tabi olan dosya sayısının 6 milyona yaklaştığını belirterek, ihtiyari, kira, iş, ticaret ve tüketici uyuşmazlıklarında başarı ile uygulanan arabuluculuk sayesinde uyuşmazlıkların kısa sürede çözüme kavuşturulduğunu kaydetti.
Tunç’un açıklamaları doğrultusunda arabuluculuk dosyaları ile ilgili elde edilen veriler şu şekildedir;
- Arabuluculukta 2013’ten bugüne kadar 5 milyon 956 bin 797 dosya sisteme girdi. Müzakeresi tamamlanan 5 milyon 766 bin 703 dosyadan 3 milyon 830 bin 372’si anlaşma ile çözüme kavuşturuldu
- Kira davalarında arabulucuya başvuru sayısı 176 bin 769’u bulurken bu başvurulardan 96 bin 461'i anlaşma ile sonuçlandı
- İş uyuşmazlıklarında müzakeresi tamamlanan 2 milyon 129 bin 311 dosyadan 1 milyon 54 bin 805’i anlaşma ile sonuçlandı ve başarı oranı yüzde 51 oldu. Bu dosyalar ortalama 10 gün gibi kısa bir sürede çözüme kavuşturuldu.
- Ticari arabuluculukta müzakeresi tamamlanan 817 bin 718 dosyadan 327 bin 221’i anlaşma ile sonuçlandı ve yüzde 41 başarı sağlandı. Arabulucular, bu dosyalarda ortalama 20 gün gibi kısa bir sürede tarafları uzlaştırdı.
- Tüketici uyuşmazlıklarında uygulamanın başladığı 28 Temmuz 2020’den bugüne kadar 415 bin 371 dosyada müzakere tamamlandı ve 153 bin 84’ü çözüme kavuştu. Başarı oranı yüzde 38 olarak gerçekleşti.
- İhtiyari arabuluculukta müzakeresi tamamlanan 2 milyon 333 bin 780 dosyadan 2 milyon 182 bin 274 dosyada anlaşma sağlandı. Böylece müzakeresi tamamlananların anlaşma oranı yüzde 97 oldu.
→ İlgili açıklamalara buraya tıklayarak erişebilirsiniz.